“ჯორჯიან თაიმსის” ბლოგი

(პირველი ნაწილი)

უკმარისობის განცდა…

შავი ზღვის დიდი რეგიონი ევრაზიაში უსაფრთხოების შესახებ მიმდინარე დისკუსიების დღის წესრიგის რეგულარულ საკითხად დამკვიდრდა. ბოლო ათწლეულის განმავლობაში განვითარებული პროცესების ფონზე ეს არც არის გასაკვირი. საკითხი გაცილებით აქტუალური გახდა უკრაინაში დიდ სახელმწიფოთა შორის არაპირდაპირი (proxy) დაპირისპირებისა და პირველი მსოფლიო ეკონომიკური ომის გათვალისწინებით. ფაქტია, რომ აღნიშნულმა დაპირისპირებამ მეტი სიცხადით გამოკვეთა შავი ზღვისა და მიმდებარე არეალზე პოლიტიკურ-სამხედრო დომინაციის მნიშვნელობა. მიზეზი კი ის არის, რომ რეგიონი, რომელშიც საქართველო იმყოფება, განახლებული სტრატეგიული კონკურენციის პირობებში ახალ გამყოფ საზღვრად – თავისებურ „გეოპოლიტიკურ დასავლეთ ბერლინად“ გადაქცევას უახლოვდება (თუ უკვე არ ჩამოყალიბდა ასეთად).

გარდა იმ მნიშვნელობისა, რომელიც მას ზოგადად ევრაზიული უსაფრთხოების კონტექსტში აქვს, შავი ზღვის დიდი რეგიონი არის სამხრეთ კავკასიის გავლით აღმოსავლეთ ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებისაკენ, ისე როგორც ახლო აღმოსავლეთისა და დასავლეთ ბალკანეთის ქვეყნებისაკენ მიმავალი კრიტიკული სატრანზიტო მარშრუტების „ჩამკეტი“, ამ ერთიანი ლოგისტიკური დაქსელვის საკვანძო ჰაბი.

ამისდა მიუხედავად, შავი ზღვის რეგიონზე აქცენტირებული ყურადღება მეტწილად აკადემიურ და მკვლევართა წრეებში შეინიშნება. ცხადია, რომ საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებისათვის ესეც მეტად სასარგებლო და საჭირო ფორუმია. თუმცა მიმდინარე მოვლენების კონტექსტში არსებული გამოწვევების ფონზე მხოლოდ სამეცნიერო პუბლიცისტიკა არ კმარა: აუცილებელია რეგიონის სტატუსის ადეკვატურად გარდაქმნა სტრატეგიული ხასიათის პოლიტიკურ დოკუმენტებში, ისე როგორც შესაბამისი საფრთხეების მართვის მიზნით პრაქტიკული რეკომენდაციების შემუშავება.

ამ თვალსაზრისით, მოდით, თვალი შევავლოთ იმ სტატუს-კვოს, რომელიც ჩვენს ქვეყანას ევროატლანტიკური ინტეგრაციის მიმართულებით აქვს. ეს ხომ ის მიმართულებაა, რომელიც, გარდა საკონსტიტუციო დანაწესისა, მტკიცედ არის განსხეულებული ფართო საზოგადოებრივი კონსენსუსის წიაღიდან აღმოცენებულ არჩევანში (სხვა დასკვნას არც 2008 წლის პლებისციტი გვთავაზობს და არც შემდგომში პოლიტიკურ-სამართლებრივ აქტებში გამოხატული ნებელობა). მიგვაჩნია, რომ ამ მხრივ ქართული სახელმწიფოს პარტნიორთა დამოკიდებულება არ ქმნის სასურველის განცდას, ხოლო მათი პრაქტიკული მექანიზმები დროსა და რეალობასთან შესაბამისობაში უსწრაფესად არის მოსაყვანი.

ასე მაგალითად, ჩვენი ქვეყნის სტრატეგიული პარტნიორის, ამერიკის შეერთებული შტატების 2022 წლის ეროვნული თავდაცვის სტრატეგია სულაც გვერდს უქცევს შავი ზღვის რეგიონის საკითხს და ამ მხრივ აცდენილია დროსაც და რეალობასაც. ობიექტურობა მოითხოვს ითქვას, რომ აშშ-ს დოქტრინული მიდგომის ეს ხარვეზი თითქოსდა უნდა დაკომპენსირდეს კონგრესში ინიციირებული აშშ-ს შავი ზღვის უსაფრთხოების კანონპროექტის მოქმედ კანონად გადაქცევით. თუმცა საერთო პოლიტიკის დოკუმენტებში არათანმიმდევრულობის პარალელურად, საფუძვლიან კრიტიკას იმსახურებს კანონპროექტის განხილვის გაჭიანურება.

მიგვაჩნია, რომ აუცილებელ მოთხოვნას ვერც ჩრდილოატლანტიკური ალიანსი უპასუხებს, როდესაც რუსული გაგებით შავი ზღვის რეგიონის „პრივილეგირებული ინტერესების ზონის“ საპირისპიროდ, ნატო რეგიონს „ალიანსისათვის სტრატეგიულად სასიცოცხლო მნიშვნელობის“ მქონედ ასახელებს. სიტყვები „სტრატეგიული“ და „სასიცოცხლო“ შესაძლოა ლიტერატურულად დამაკმაყოფილებელ შინაარსს ატარებდეს, მაგრამ ალიანსის კონსტატაცია გეოპოლიტიკური რეგისტრით მაინც ჩამოუვარდება რუსულს. ასეთი შედარებითი ამბივალენტურობა მით უფრო გასაკვირია, როცა 2022 წლის მადრიდის სამიტზე მიღებულ სტრატეგიულ კონცეფციაში ჩრდილოატლანტიკურმა ალიანსმა განაცხადა, რომ „რევიზიონისტულ, სასტიკ და აგრესიულ რუსეთსა“ და „დემოკრატიულ სამყაროს“ შორის „დიდი კონკურენცია“ შავ ზღვაზე გაივლის. ჩვენი აზრით, შავი ზღვის რეგიონის როლის რეალური გადაფასების მხრივ დიდად არც ვილნიურის სამიტის ტექსტი გამოირჩევა.

ვაღიაროთ ისიც რომ…

…შავი ზღვის რეგიონის მიმართ დასავლეთის ერთიანი და მწყობრი სტრატეგიული მიდგომის დეფიციტი შესაძლოა რიგი ობიექტური სირთულეებით აიხსნას. მაგალითად, უკრაინაში მიმდინარე ომმა დიპლომატიური რესურსი სრულად „შთანთქა“ და დიდი რეგიონალური სურათის მშვიდად განსჯისა და ანალიზის სივრცე თითქოსდა მკვეთრად შეკვეცა. აქ ისიც უნდა ითქვას, რომ პოლიტიკის შექმნის თვალსაზრისით უკმარისობის განცდა არათუ რეგიონალური უსაფრთხოების დიდი სურათის, არამედ თვით უკრაინაში სამხედრო ფაზის პოლიტიკურით დაბოლოების მიმართაც არის – და ეს მიუხედავად უკრაინის გამორჩეული პრიორიტეტულობისა.

შემდეგი გასათვალისწინებელი გარემოებაა უკრაინაში მიმდინარე ომის გამო დასავლური რესურსის მაქსიმალური მობილიზება, რამაც, მინიმუმ საშუალოვადიან პერსპექტივაში, შესაძლოა საგრძნობლად შეზღუდოს ინდოეთისა და წყნარი ოკეანის აუზში ჩინეთიდან მომავალი საფრთხეების განეიტრალების საშუალებები. ამგვარი იძულებითი შეზღუდვა განსაკუთრებით საყურადღებოა ამერიკის შეერთებული შტატების – გლობალურად გავლენიანი ქვეყნის გადასახედიდან, რომელიც, გარდა ხსენებულ აუზში ამერიკული „პრივილეგირებული ინტერესებისა“, მრავალი ათწლეული ტრადიციულად ორ გეოპოლიტიკურ არეალში (ევროპა/აზია) აქტიური ზემოქმედებისათვის რესურსულ თვითკმარობას ანიჭებდა თანაბარ პრიორიტეტს.

ამდენად, ერთი მხრივ, რუსეთსა და მის მოკავშირეთა ბანაკს, ხოლო მეორე მხრივ, უკრაინასა და მის მოკავშირეებს შორის ომის გაჭიანურების პირობებში, საფიქრალია, რესურსულად კიდევ რამდენად შეზღუდული შეიძლება გახდეს დასავლეთი შავი ზღვის რეგიონში. ეს საკითხი ისეთივე აქტუალურია, რამდენადაც აქტუალურია აშშ-ს და მოკავშირეთა რეგიონული პარტნიორების თავდაცვისუნარიანობის შემდგომი განმტკიცება. ასეთი აქტუალურობა, სულ მცირე, ორი პრაქტიკული მოსაზრებით საბუთდება: ერთია, რომ იგივე აშშ-ს ეროვნული თავდაცვის სტრატეგია ამბობს, რომ ალიანსები და პარტნიორული კავშირები „ქმნიან აშშ-ს სიძლიერეს, რაც კრიტიკულია მისი ამოცანების მისაღწევად“; ხოლო მეორეა, რომ ევროპასა და აზიას შორის სწორედ რომ რესურსის თანაზომიერი გადანაწილებისათვის შავი ზღვის რეგიონში მოკავშირეთა და პარტნიორთა მედეგობასა და მათი თავდაცვითი შესაძლებლობების ამაღლებას არსებითი როლი ენიჭება.

დასავლეთისაკენ „ხელის გაშვერისას“ არ უნდა დაგვავიწყდეს შავი ზღვის რეგიონის ფრაგმენტირებული გეოპოლიტიკური ლანდშაფტი. აქ ქვეყნების, სულ მცირე, სამი წყებაა და რუსეთთან ურთიერთობასა თუ მიმდინარე ომთან დაკავშირებით სამივეს თავისი განსხვავებული პოზიცია აქვს. ესეც, ცხადია, ხელს უშლის ერთიანი და თანმიმდევრული რეგიონული უსაფრთხოებისათვის მყარი და გასაგები საფუძვლების ჩაყრას. მხოლოდ თურქეთის ფაქტორის თავისებურება რად ღირს, ქვეყნისა, რომლის საგარეო პოლიტიკის აქსიომა – „თურქეთი ყოველთვის მოქმედებს ისე, როგორც ეს თურქეთს აწყობს“ – ერთდროულად არის რეგიონული თანამშრომლობის გასაღებიც და რებუსიც.

და კიდევ ერთი მოსაზრება, რაკიღა ამ სტატიის სათაურში გულახდილობის პირობა დავდეთ. დიახ, დღეს უკვე თამამად შეიძლება ითქვას, რომ შავი ზღვის რეგიონზე რუსეთის დომინაცია გამორიცხულია, – ამას გვიკარნახებს არა მარტო უკრაინაში საბრძოლო მოქმედებათა მსვლელობა, არამედ ბოლო წლების რეგიონული თუ სუბრეგიონული დინამიკაც. ეს ის მოცემულობაა, რომელიც „მიწაზე“ ყალიბდება, რაც არ უნდა მტკიცედ აცხადებდეს მოსკოვი შავი ზღვის რეგიონს „საკუთარი პრივილეგირებული ინტერესების ზონად“. ამავდროულად, რეალიზმი მოითხოვს გავაცნობიეროთ და, შესაბამისად, განვეწყოთ და შევემზადოთ კიდეც, რომ რუსული კვალი რეგიონში ბოლომდე არ გაქრება, არ აორთქლდება (შესახსენებელია ისიც, რომ რუსეთის ფედერაციისათვის შავი ზღვა სირიასა და ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ ნაწილში ინტერესების პროეცირების ინსტრუმენტული პლაცდარმიც არის). სხვაგვარად განწყობის წინაპირობად, განჭვრეტად მომავალში, ვერც რუსეთის, როგორც რეგიონული მოთამაშისა და ეკონომიკური აგენტის სტატუსი, ვერც, ელემენტარულად, გეოგრაფია ვერ იძლევა. აქედან გამომდინარე, მით უფრო გარდაუვალია ქართული უსაფრთხოების დოქტრინის მაქსიმალური მოქნილობისა და რეზისტენტულობის აუცილებლობა, მათ შორის, უსაფრთხოების ქმედით სისტემებში მისი რეალური ინტეგრირების გზით.

რამდენიმე „თეორიული“ წანამძღვარი

იმ რამდენიმე მნიშვნელოვანი პრაქტიკული რეკომენდაციის ჩამოყალიბებამდე, რომლებიც, ჩვენი აზრით, თანამედროვე პროცესების კონტექსტით და პრაქტიკული საჭიროებებით არის ნაკარნახევი, სავალდებულოდ მივიჩნევთ ასევე რამდენიმე საბაზისო პრინციპის დასახელებას. ვფიქრობთ, რომ მათი ხაზგასმა დაგვეხმარება კონკრეტული ინიციატივების მონიშვნასა და მათ უკეთ გააზრებაში:

რისკების ანალიზი: მხრივ შავი ზღვის პარტნიორი ქვეყნების მხრიდან რისკებისა და საფრთხეების შეფასების უნიფიკაციის გარეშე რეგიონის უსაფრთხოების ერთიანი და ყოვლისმომცველი სტრატეგიის შემუშავება გართულდება.

ამ პროცესში შავი ზღვის დიდი რეგიონის ქვეყნებთან ერთად (განსაკუთრებით კი, უშუალოდ ზღვისპირა ქვეყნების ინტერესების გათვალისწინებით) დასავლურმა კოალიციამ საღად და პრაგმატულად უნდა გაიაზროს:

(ა) კონკრეტულად რა რისკებისა და საფრთხეების წინაშე არიან რეგიონის ქვეყნები?

(ბ) კონკრეტულად რა დახმარება შეიძლება გაეწიოს ამ ქვეყნებს რისკების შესამცირებლად თუ საფრთხეების სამართავად?

(გ) რამდენად საგნობრივი და შედეგზე ორიენტირებული შეიძლება იყოს დასავლური (თანა)მონაწილეობა რეგიონალური უსაფრთხოებისათვის თანამშრომლობაში?

საბოლოდ, რეგიონთან დაკავშირებით ნებისმიერი ყოვლისმომცველი კონცეფცია უნდა მოიცავდეს არა მხოლოდ სამხედრო ხასიათის, არამედ ეკონომიკური, ენერგეტიკული, დიპლომატიური და საინფორმაციო ზომების მწყობრ და ერთიან კომპლექსს. მხოლოდ ასე და ამ პირობით, რეგიონში უსაფრთხოების მოწყვლად ეროვნულ სისტემებს გაუჩნდებათ სრული დაცულობის თუ არა, მინიმუმ, კრიზისის დროს ქმედითი დახმარების პაკეტით გარანტირებული ხელშეწყობის განცდა.

ე.წ. „ეთნიკური კონფლიქტები“: არაერთგზის გვითქვამს, რომ ქართულ სივრცეში არსებული კონფლიქტები, აფხაზეთში იქნება ეს თუ ცხინვალში, რეალურად და უმეტესად გეოპოლიტიკური ხასიათისაა და არა ეთნიკურის. სხვა სიტყვებით, ეს კონფლიქტები – მათი გაღვივებიდან „ტერიტორიების აღიარებამდე“ – არის რუსეთის ფედერაციის ხისტი პასუხი საქართველოს საგარეო-პოლიტიკურ პრიორიტეტებზე.

აღსანიშნავია, რომ დასავლურ წყაროებში ამ კონფლიქტების ნამდვილი გენეზისის გააზრება ნელა და თანდათანობით იკიდებს ფეხს. თუმცა ჯერ კიდევ მაინც გვხვდება არსიდან გადახვევის შემთხვევები, რაც ერთხელ და საბოლოოდ აღსაკვეთია, რადგან მათი კვლავ „ეთნოკონფლიქტებად“ მოხსენიება რუსული ნარატივის უნებლიე მხარდაჭერა და ამ ტერიტორიებზე რუსეთის სამხედრო ნაწილების ყოფნის „ლეგიტიმაციაა“. გასაგებია, რომ საკითხის ასე სანახევროდ კვალიფიცირება თუ საკუთარ გეოპოლიტიკურ კომფორტზე მორგების მცდელობა, სხვა პრობლემებთან ერთად, აუარესებს შავი ზღვის დიდი რეგიონის უსაფრთხოების გარემოს და დამატებით წინაღობას ქმნის არსებული გამოწვევების დასაძლევად.

არის კიდევ ერთი მოსაზრება, რომელიც ამ „ეთნოკონფლიქტების“ პოლიტიკური საშუალებებით შესაძლო მოგვარებას ეხება. იგი უკავშირდება ჩვენი პარტნიორების არა მარტო არსებულ სამშვიდობო-სამომლაპარაკებლო ფორმატებში თანამონაწილეობას, არამედ ახალი და უფრო ეფექტიანი ფორმატების შეძლებისდაგვარად გამოძებნას. გარდა ქართული სივრცის რეინტეგრირებისა, დასავლეთის მიერ ასეთი აქტივობის მიზანი უნდა მოიაზროს რუსული გეოპოლიტიკური გაგებით „ახლო საზღვარგარეთში“ რუსული გავლენის შემცირება და მისი „პრივილეგირებული ინტერესების ზონის“ მაქსიმალური განეიტრალება. დავძენთ მხოლოდ, რომ ესეც ერთ–ერთი იმ საკითხთაგანია, რომელთა მიმართაც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ დასავლური გეოპოლიტიკური მიდგომა კიდევ დიდხანს „სცოდავდა“ რუსეთის სამეზობლოს მნიშვნელოვან ნაწილზე რუსული ექსკლუზივის მდუმარე აღიარებით.

უსაფრთხოება რეგიონისათვის: დღეს ხშირად და ბევრი გვესმის, რომ უკრაინაში მიმდინარე ომის შედეგი დიდ გავლენას მოახდენს რეგიონის ქვეყნებზე. არ არის საკამათო, რომ ეს ასეა.

ამასთანავე, აუცილებელია, რომ ოფიციალურმა თბილისმა ასევე ხშირად იმეოროს სხვების გასაგონად, რომ შავი ზღვის დიდ რეგიონში უსაფრთხოება და სტაბილურობა არ განისაზღვრება მხოლოდ უკრაინით. სხვაგვარად რომ განვმარტოთ, ქართული უსაფრთხოება, ისე როგორც რეგიონის სხვა მოწყვლადი ქვეყნების უსაფრთხოება, მხოლოდ უკრაინისათვის გაცემული გარანტიებით ვერ შემოიფარგლება. ამდენად, თუნდაც იმ პირობით, რომ რუსეთ-უკრაინის ომი შავი ზღვის რეგიონული უსაფრთხოების კონტექსტში სამართლიანად არის გარდამტეხი ფაქტორი, კრიტიკულია, რომ მოკავშირე და პარტნიორი ქვეყნები რეგიონის უსაფრთხოებას დიდ ფორმატში აღიქვამდნენ და არა მხოლოდ ერთი კონკრეტული ქვეყნის, თუნდაც უკრაინის პრიზმაში.

თურქეთის ფაქტორი: თურქეთის როლი შავი ზღვის დიდ რეგიონში იმგვარია, რომ როგორც არ უნდა სცადო უსაფრთხოების მოდელის აწყობა, ანკარის გაუთვალისწინებლად ყოველგვარი მცდელობა სანახევრო იქნება. თუ რატომ ასე და არ სხვაგვარად, მიზეზი მრავალია და არაერთი არგუმენტის დასახელება შეიძლება, რომლებიც მკითხველს კარგად მოეხსენება.

ცხადია ვაცნობიერებთ, რომ ამ კონკრეტული საკითხის ჭრილში დიდ რეგიონზე საუბარი უთუოდ მოითხოვს მეტად დელიკატურ მიდგომას: თანაც არა მარტო საქმით, არამედ სიტყვით. ჩვენც დელიკატურობას შევინარჩუნებთ და მხოლოდ რამდენიმე „აშკარა“ ასპექტს აღვნიშნავთ. კერძოდ, რეგიონული უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, გასათვალისწინებელია:

(ა) დასავლეთთან თურქეთის მოქმედებათა სინქრონიზაცია, პროცესის მიმდინარეობა, მისი პერსპექტივები, ობიექტური და სუბიექტური გარემოებები;

(ბ) შავი ზღვის აკვატორიაში უსაფრთხო ნაოსნობისათვის დამატებითი გარანტიების შექმნა. საეჭვოა, ახლო მომავალში თურქეთმა მონტროს კონვენციის გადახედვის მზადყოფნა გამოაცხადოს, თუმცა უკრაინის ომმა შეუზღუდავი ნაოსნობის უზრუნველმყოფი „საკომპენსაციო მექანიზმების“ აუცილებლობა გამოააშკარავა;

(გ) თურქეთის დამატებითი, პოლიტიკურ-დიპლომატიური შესაძლებლობების კონტრიბუცია შავი ზღვის რეგიონული უსაფრთხოების განსამტკიცებლად.

პირველი ნაწილის დასასრული..

ვიქტორ ყიფიანი

„ჯეოქეისი“, თავმჯდომარე