ამერიკულ გაზეთ „ნიუ-იორკ თაიმსში“ (The New York Times) დაბეჭდილია სტატია სათაურით „საბჭოთა საახალწლო კლასიკური ფილმი, რომელსაც თვით კრემლის მიმართ ნეგატიურად განწყობილი ადამიანებიც კი უყურებენ“ (ავტორი – ვალერია საფრონოვა). ვრცელ პუბლიკაციაში განხილულია ერთ-ერთი საბჭოთა საახალწლო კინოსურათი, რომელსაც გადაღებიდან თითქმის ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ბევრი დღესაც სიამოვნებით უყურებს.
გთავაზობთ სტატიას მცირე შემოკლებით:
საკმაოდ ბევრია ფილმები, რომელთა ბევრჯერ ნახვა ბევრ ადამიანს არ სწყინდება, პირიქით, მოთხოვნილება აქვს უყუროს. ერთ-ერთი ასეთი კინოსურათია საბჭოთა ფილმი „ბედის ირონია, ანუ გაამოთ!“, რომელიც საბჭოთა ტელეეკრანზე პირველად 1976 წლის პირველ იანვარს აჩვენეს (რეჟისორი ელდარ რიაზანოვი).
როცა მთელ მსოფლიოში რუსულენოვანი მოსახლეობა საახალწლო გემრიელ საჭმელებს ამზადებს, „ბედის ირონია“ ბევრი ოჯახის ტელეეკრანზე მოჩანს საახალწლო ფონად: ზოგი პირდაპირ ტელეპროგრამით უყურებს, ზოგი კი „იუთუბით“, ზოგი კი „სმოტრიმ“-ით – რუსეთის სახელმწიფო ტელეარხის ვებ-საიტით.
ეს ფილმი ერთმანეთში ითავსებს რომანტიკული კომედიის ელემენტებს, ფრონდერული სოციალური კომენტარებით, სახელმწიფოს მიერ თავსმოხვეულ საბჭოური ცხოვრების ერთფეროვნებით, რომელიც მას საკმაოდ პიკანტურ ხასიათს აძლევს. მიუხედავად იმისა, რომ ფილმში საბჭოთა ხელისუფლების შენიღბული კრიტიკა ჩანდა (და ამას „ზემოთაც“ კარგად ხედავდნენ), „ბედის ირონიის“ ჩვენება ყოველწლიურად, ახალი წლის წინ ტრადიციულად გრძელდებოდა და ახლაც გრძელდება ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებში – კერძოდ, სომხეთში, ბელარუსში, ყაზახეთში და, რა თქმა უნდა, რუსეთშიც.
ბევრი ადამიანისათვის, რომლებიც საბჭოთა კავშირში ან მისი დაშლის პერიოდში გაიზარდნენ, „ბედის ირონია“ საახალწლო დღესასწაულების დროს თითქმის იგივეა, რაც ამერიკელებისთვის საშობაოდ „გრინჩი“ და „მარტო სახლში“. თუმცა ამერიკული უწყინარი ანალოგებისაგან განსხვავებით, „ბედის ირონია“ ხშირად დავას და გაღიზიანებას იწვევს, განსაკუთრებით 2014 წლიდან, როცა რუსეთმა ანტიუკრაინული მოქმედება დაიწყო. სამხედრო- პოლიტიკურმა უთანხმოებამ უკრაინაში რუსული კულტურისა და მისი ატრიბუტებისაგან გაუცხოება გამოიწვია.
ბევრმა იცის, მაგრამ მაინც გავიხსენოთ: ფილმი იწყება მოკლე სატირული მულტფილმით საბჭოთა ბიუროკრატიის შესახებ, რომელიც დეკრეტებითა და ბრძანებებით ნერგავდა საბჭოთა ერთნაირ და ერთი ტიპის – მართკუთხედის ფორმის საცხოვრებელ კორპუსებს, რომლებშიც ყველა ბინა ერთმანეთს ჰგავდა, ხშირად ერთნაირი დასახელების ქუჩებზე მდებარეობდნენ და, თქვენ წარმოიდგინეთ, ხშირად კარის საკეტებიც კი ერთნაირი ჰქონდათ (სხვადასხვა ქალაქების საცხოვრებელ მასივებში). ჰოდა, მოხდა საახალწლო სასწაული… ფილმის გმირი – მოსკოველი ჟენია ლუკაშინი, რომელმაც მეგობრებთან ერთად 31 დეკემბერს აბანოში იყო და საკმაოდ ბევრი არაყი დალია, დათვრა და შეცდომით ლენინგრადში (ახლა სანქტ-პეტერბურგი) გაფრინდა, ტაქსში ჩაჯდა, მივიდა იგივე ქუჩაზე („ულიცა სტროიტელეი“) მდებარე სახლში (კორპუსი 25, ბინა 12), კარი თავისი მოსკოვური გასაღებით გააღო, ტანსაცმელი გაიხადა და საწოლზე დაიძინა. და როცა ბინის ნამდვილი მფლობელი ნადია შეველიოვა მოდის, იწყება „ტრაგიკომედია“…
ალმა-ატაში (ყაზახეთი) გაზრდილი ბალჟან ბეკენოვა ამბობს, რომ 1990-იან წლებში ფილმს ქვეყნის ყველა ტელეარხზე აჩვენებდნენ. ეს გასაკვირი არ არის, რადგან საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ყაზახეთი და ცენტრალური აზიის რიგი რესპუბლიკები, შეიძლება იტქვას, რუსეთის გავლენის სფეროში დარჩნენ. დროთა განმავლობაში ბალჟან ბეკენოვა იმდენად მიეჩვია ფილმის ყურებას, რომ ყოველთვის ელოდებოდა საახალწლოდ, თუმცა დღეს იგი აღიარებს, რომ შესაძლოა რუსულენოვანი პოპულარული ფილმების ნახვა ადამიანებში გარკვეულწილად რუსულ კულტურულ მსოფლმხედველობას აყალიბებს.
და მაინც, მიუხედავად იმისა, რომ 2017 წელს ბალჟან ბეკენოვა საცხოვრებლად ევროპაში წავიდა – ჯერ პრაღაში, შემდეგ ბერლინში – მაინ აქვს მოთხოვნილება, რომ ყოველ ახალ წელს, „სადღესასწაულო განწყობა“ რომ შეიქმნას, „ბედის ირონიას“ უყუროს. „ეს ფილმი ჩემს სახლს მაგონებს, ჩემს ახალგაზრდობას… მე ჩემს გერმანელ ქმარს ვაყურებინე კიდეც და ავუხსენი, რომ მანაც გაიგოს ჩემი ცნობიერების ნაწილი“.
მას შემდეგ, რაც 2014 წელს რუსეთმა ყირიმის ანექსია მოახდინა, ფილმი „ბედის ირონია“, რომელსაც ადრე ტელეარხები რეგულარულად „ატრიალებდნენ“, ბევრმა უკრაინელმა უარყო როგორც რუსეთის იმპერიალისტური წარსულის გადმონაშთი. რა თქმა უნდა, რუსული ენა დღესაც ფართოდაა გავრცელებული უკრაინაში, უკრაინულ ენასთან ერთად, მაგრამ ამჟამად რუსული ფილმები და რუსულენოვანი გადაცემები სახელმწიფო და კერძო ტელეარხების პროგრამებიდან უმეტესად ამოღებულია.
2015 წელს უკრაინის კულტურის სამინისტრომ გამოაქვეყნა კულტურის იმ მუშაკების სია, რომლებიც ქვეყნის ეროვნული უშიშროებისათვის საფრთხეს წარმოადგენს. მასში შეყვანილი იქნა ვალენტინა ტალიზინაც (ფილმის მეორე პლანის მსახიობი). კულტურის სამინისტროს არ განუმარტავს მიზეზი, მაგრამ ცნობილია, რომ 2014 წელს მან ხელი მოაწერა საჯარო წერილს ყირიმის რუსეთისადმი მიერთების მხარდასაჭერად. უკრაინის კანონმდებლობის მიხედვით, ვალენტინა ტალიზინას მონაწილეობით ფილმების ჩვენების გამო, ქვეყნის ტელეარხებს მსხვილი ჯარიმები ელოდებათ.
როგორც უკრაინის კინოაკადემიის ხელმძღვანელი ოლღა ბრეგმანი განმარტავს, რუსეთი ხელს უწყობს საბჭოთა პოპ-კულტურული არტეფაქტების რეკლამირებას, რათა მოსახლეობას ძველი დროის მიმართ ნოსტალგია გაუღვიძოს, როცა საბჭოთა კავშირი (ჩათვალე – რუსეთი) მძლავრ იმპერიას წარმოადგენდა და რომელსაც უკრაინა დამონებული ჰყავდა. ეს იყო ეპოქა, როცა ამჟამინდელი პენსიონერები იმ დროს ახალგაზრდები იყვნენ: „რუსეთმა საბჭოური კინოკლასიკა თავის მემკვიდრეობად გადააქცია და ინსტრუმენტად იყენებს, რომ უფროსი თაობა გააკონტროლოს და მათზე გავლენა მოახდინოს“, – ამბობს ოლღა ბრეგმანი.
და მაინც ბევრისათვის „ბედის ირონია“ იყო და რჩება ცხოვრების ნაწილად. „არის ათამდე თუ თხუთმეტამდე საბჭოთა ფილმი, რომლის ხელახლა ნახვა ახლაც სიამოვნებით შემიძლია“, – ამბობს 50 წლის დიმიტრი კანევსკი, რომელიც ხარკოვში დაიბადა და გაიზარდა, მაგრამ 1990-იანი წლებიდან აშშ-ში ცხოვრობს, – მახსოვს, საახალწლო არდადეგების დროს თხილამურებით ვსრიალებდით, ჰოკეის ვთამაშობდით, შემდეგ სახლში მოვდიოდით და „ბედის ირონიას“ ვუყურებდით. ასეთი ფილმები არ მომბეზრდება“.
55 წლის ალა მალანი ყაზახეთის ქ. პავლოდარში გაიზარდა, ახლა კი აშშ-ში ცხოვრობს. მის თქმით, „ბედიას ირონია“, ალბათ, 25-ჯერ მაინც აქვს ნანახი. „საახალწლოდ სკოლებში და სახლებში მანდარინით და შოკოლადით სავსე პაკეტებს გვჩუქნიდნენ, ტელევიზორში კი ჟენიას და ნადიას არაჩვეულებრივ საახალწლო თავგადასავალს აჩვენებდნენ“, – იხსენებს ალა.
სვეტლანა ბულაშევსკაია, რომელიც თავის ოჯახთან ერთად ოდესიდან გერმანიაში 1990-იან წლებში წავიდა, ამბობს, რომ ფილმს 2024 წლის 31 დეკემბერსაც სიამოვნებით უყურა – იმ განსხვავებით, რომ ადრე რუსულ არხზე უყურებდა, მაგრამ რადგანაც ახლა რუსულ ტელეარხებზე ძლიერი პროკრემლური გავლენა იგრძნობა, „ბედის ირონიას“ მხოლოდ „იუთუბზე“ უყურებს. „ჩვენ რუსულ ტელეარხებს თითქმის აღარ ვუყურებთ და რუსულ ენაზე მხოლოდ საპროტესტო ლიტერატურას ვკითხულობთ. მუსიკოს-მომღერლებიდან კი ვუსმენთ იმათ, ვინც მკაფიოდ ავლენს ანტიკრემლურ პოზიციას“, – ამბობს სვეტლანა.
მაგრამ „ბედის ირონია“ ოჯახის წევრებისათვის სადღესასწაულო ფილმების სიაში რჩება – რამდენიმე მიზეზის გამო:
ფილმის მეორე პლანის მსახიობი ლია ახეჯაკოვა კრემლის მტკიცე მოწინააღმდეგე გახდა 2022 წლიდან, როცა რუსეთი უკრაინას თავს დაესხა. გასულ წელს იგი იმ თეატრიდანაც კი წავიდა, სადაც თავისი შემოქმედებითი სამსახიობო კარიერა შექმნა, სამთავრობო ჩინოვნიკების მოქმედებისადმი პროტესტის ნიშნად. პოლონელმა მსახიობმა ბარბარა ბრილსკამ, რომელიც „ბედის ირონიაში“ ერთ-ერთ მთავარ როლს ასრულებს (ნადია), მხარი დაუჭირა ლია ახეჯაკოვას გადაწყვეტილებას და მას რუსეთიდან გაქცევისაკენ მოუწოდა, რომელიც არტისტისათვის „უღირს ქვეყნად“ გადაიქცა.
კრემლის მხარდამჭერებმაც თავიანთი პოზიცია გამოხატეს და რუსეთის კულტურის სამინისტროს და კინოსტუდია „მოსფილმს“ მოუწოდეს ფილმში ბარბარა ბრილსკას და ლია ახეჯაკოვას გმირები ნეოროქსელის დახმარებით ჩაენაცვლებინათ, თუმცა „მოსფილმის“ ხელმძღვანელმა ამ იდეას „სისულელე“ უწოდა.
მაგრამ ყველაზე მთავარი ისაა, რომ სვეტლანა ბულაშევსკაია და მისი ქმარი იგორ როგოვი ფილმში თავიანთი ბავშვობისა და ახალგაზრდობის საოცნებო ნაწილს ხედავენ.
„ჩვენი სიძულვილი რუსეთის მთავრობისადმი იმდენად უსაზღვროა, რომ მას სიტყვებით ვერ გამოვხატავთ… მაგრამ ეს ფილმი განსაზღვრული რიტუალის ნაწილს წარმოადგენს და მასზე უარის თვით ახალ წელზე უარის თქმას ნიშნავს. ჩვენ ვერ შევძლებთ იმის უარყოფას, რაც ჩვენ ახალგაზრდობასთან გვაკავშირებს“, – ამბობს სვეტლანა და იგორი.
